Szlachta polska, jeszcze w XVIII wieku u progu epoki stanisławowskiej, zajmowała wyjatkową pozycję w Rzeczpospolitej. Stan ten zdołał zmonopolizować posiadanie ziemi, a także przejął w swoje ręce pełnię władzy politycznej. Fenomen szlachty polskiej polegał, między innymi, na wyjatkowo dużej liczebności tej rządzącej klasy (8% ogółu ludności w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia; w Galicji około 70 - 120 tysiecy osób). Była ona ogromnie zróżnicowana pod względem majątkowym i pozycji politycznej w państwie: od magnata kilkusetwioskowego do bezrolnego szlachetki, szukajacego środków do życia w pracy u posesjonatów, jak również w miastach. Drobna szlachta stanowiła 75% stanu szlacheckiego w Galicji.
Po zajęciu Galicji w roku 1772 rząd austriacki postanowił potwierdzić wszelkie przywileje polskiej szlachty, o ile nie będą one sprzeczne z obowiązujacymi w Monarchii prawami. Oznaczało to w praktyce znaczne ich ograniczenie. Proces ten rozpoczął się w 1775 roku, wówczas bowiem patentem cesarskim szlachta została podzielona na stan magnatów i stan rycerski. Aby jednak korzystać z pełni praw szlachekich, zwłaszcza w obrębie stanu rycerskiego, należało udowodnić swoje szlachectwo. Zasady przeprowadzenia dowodu regulował patent z 3 lipca 1775 roku. Każdy kto starał się o uzyskanie lub zatwierdzenie szlachectwa, musiał przedstawić wywód genealogiczny, hereb oraz dowód na to, że jego rodzina od 150 lat posiadała w Rzeczpospolitej dobra ziemskie lub była zdolna do ich posiadania. Rozpatrywaniem dowodów szlachectwa zajmowała się Komisja Magnatów w składzie: arcybiskup lwowski obrzadku łacińskiego Wacław Hieronim hr. Sierakowski, wojewoda podolski Jan hr. Zamojski, kasztelan krakowski Józef hr. Wandalin Mniszech, wojewoda bełski Ignacy hr. Cetner oraz starosta bełski Stanisław Potocki. Wniosek o przyjecie do stanu magnatów rozpatrywał osobiscie cesarz.
W 1782 roku prawo do rozpatrywania dowodów i wydawania certyfikatów szlachectwa uzyskały sądy grodzkie i ziemskie w Bełzie, Bieczu, Busku, Czchowie, Haliczu, Lwowie, Nowym Sączu, Ośwęcimiu, Pilźnie, Przemyślu, Sanoku i Trembowli. W 1783 r. po ich likwidacji prawo to przeszło na utworzony w 1782 r. Wydział Stanów sejmu galicyjskiego (Collegium Statuum), który prowadził księgi majestatyczne, czyli tzw. Metryki Szlachty.
W roku 1817 cesarz Franciszek I wydał patent, w myśl którego tylko on posiadał prawo potwierdzania i nadawania szlachectwa, Wydział Stanów zaś zachował prawo do prowadzenia Metryk szlachectwa. W praktyce istniała możliwość ominięcia tego ograniczenia poprzez stwierdzenie, że pochodzenie szlacheckie "uznane zostało za udowonione". Wśród wpisów w "Poczcie szlachty galicyjskiej i bukowińskiej" można znaleźć kilkadziesiąt przykładów takich zapisów (jeden w roku 1817, pozostałe z lat 1836-1847).
Prawo prowadzenie Metryk Szlachty Wydział Stanów zachował aż do jego likwidacji w 1861 roku, tj do wprowadzenia autonomii Galicji. Zgodnie z postanowieniem par. 29 Statutu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii wszelkie kompetencje Wydziału Stanów przejął nowo utworzony Wydział Krajowy. Wpisy po tym roku dotyczcą w zasadzie potwierdzeń szlachectwa dla potomków osób wczesniej wylegitymowanych oraz nobilitacji dokonywanych przez cesarza.
Metryki Szlachty glicyjskiej prowadzone były zatem nieprzerwanie od roku 1782. "Poczet szlachty glicyjskiej i bukowińskiej" wydany w roku 1857 staraniem Agenora hr. Gołuchowskiego, namiestnika Galicji, był w istocie spisem wylegtymowanej i zapisanej w Metrykach szlachty z tego okresu. Prof. Franciszek Piekosiński zlecił wykonanie odpisów i ich kolaudację w roku 1897 z myślą o stworzeniu Herbarza Galicyjskiego, zamiar ten jednak nie doczekał się realizacji (herbarze A. Boniekiego, J. Dunin-Brokowskiego, S. Uruskiego i T. Żychlińskiego).
Lit.: R.Marcinek K.Ślusarek "Materiały do genealogii szlachty galicyjskiej" Część I: A-K (Szlachta w Galicji w XVIII-XIX wieku), Kraków 1996, Towarzystwo Wydawnicze "Historia Iagellonica"
 Uwagi
do Webmastera |
