Szlachta to uprzywilejowany stan społeczny, ukształtowany w XIV-XV w.. Podstawą jej dominujacej pozycji w społeczeństwie były:

  1. dziedziczne posiadanie ziemii
  2. stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów (m.in. przywileje: koszycki 1374, czerwiński 1422, jedlnieński 1430; konstytucje piotrkowskie 1496, statut warcki1423, statuty nieszawskie 1454)
  3. jurysdykcja nad poddanymi
  4. nietykalność osobista
  5. prawo sprawowania urzędów
  6. swobody podatkowe i celne

Głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu.

Do szlachty należeli ci, którzy urodzili się z rodziców szlacheckich (od 1505r. także matka winna być szlacheckiego pochodzenia) z legalnego związku. Szlachectwo można było uzyskać poprzez nobilitację lub (do lat 30 XVIII w.) adopcję; cudzoziemcy przez indygenat. Szlachectwo osobiste (po 20 latach pracy - dziedziczne:-) posiadali od 1535r. profesorowie Akademii Krakowskiej.

Podstawę materialną szlachcie dawała przede wszystkim gospodarka folwarczna, korzystająca na ogół z pracy pańszczyźnianej. W XVI w. dość liczną warstwę tego stanu tworzyła szlachta średnia, jedno lub kilkuwioskowa, która stała się samodzielną siła polityczną (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ polskiej kultury szlacheckiej, który w XVII w. przybrał szczególny charakter (sarmatyzm). O pozycji formalnie równiej szlachty (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie) decydowała, szczególnie XVII w., wielkość posiadanych dóbr ziemskich. W wyniku procesu koncentracji ziemii i wytworzenie się wielkich dóbr magnackich oraz narastania  dominacji politycznej magnatów znaczenie oraz liczba sredniej szlachty uległa zmniejszeniu. Wzrósł odsetek szlachty drobnej (posiadającej część wsi) i gołoty, formalnie posiadających pełnię praw, jednak w coraz większym stopniu uzależnionych od magnatów i stanowiących ich klientele. Przywileje nieposesjonatów mocno ograniczyła "Konstytucja 3 maja".

Według szacunków w końcu XVIII w. szlachta stanowiła od 6 do 10% całej populacji ówczesnej Rzeczpospolitej, w tym posesjonatów było ok. 17%, drobnej i czynszowej szlachty około 60%, pozostałą grupę tworzyła szlachta na służbie i w zawodach pozarolniczych. W rozmieszczeniu terytorialnym szlachty występowały znaczne różnice regionalne. Na terenach wschdniego pogranicza wyraźnie przważała szlachta drobna.

W wyniku rozbiorów wraz z wprowadzeniem ustawodastwa absolutystycznego państw zaborczych szlachta utraciła swe przywileje. Do utworzonej w 1775r. w zaborze austriackim " Metryki szlacheckiej" prowadzącej ewidencję rodów szlacheckich nie mogła wpisać się szlachta bezrolna. W 2 połowie XIX w. za szlachtę uważano przede wszystim właścicieli ziemskich oraz potomków rodzin szlacheckich. Rozwój stosunków kapitalistycznych, uwłaszczenie chłopów oraz kryzys agrarny w końcu XIX w. spowodowały podjęcie przez znaczną część szlachty pracy zawodowej w miastach, głównie zajęć inteligenckich. Stan szlachecki zniosła "Konstytucja marcowa" 1921r.

Lit.: "Nowa encyklopedia powszechna PWN", Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa 1995

 

email6.gif (3506 bytes)Uwagi do Webmastera

Powrót do strony głównej serwisu SZLACHTA