SANOK

Paweł Domin, kl. III ”d”

 

Dzieje Sanoka od starożytności do 1795 roku.


Herb Królewskiego Miasta Sanoka

Rozpoczynając opis dziejów Sanoka, aż od czasów wczesnopiastowskich, należy zwrócić uwagę, iż niewiele jest miast w Polsce, mogących poszczycić się pochodzeniem z tak zamierzchłych czasów. Stosunkowo mała liczba tychże miejscowości, dodatkowo wpływa na podniesienie rangi i znaczenia tych, które znalazły się w tym ekskluzywnym gronie. Obok takich “historycznych kolosów ” jak Kraków, Poznań, Wrocław, czy Kalisz, znalazł się również Sanok.

W przynajmniej częściowym wyjaśnieniu, dlaczego akurat to a nie inne miejsce znalazło uznanie w oczach ówczesnej ludności, bardzo pomocne mogą okazać się geografia i archeologia. Dzięki współpracy wielu dziedzin nauki, otrzymujemy najpełniejszy i najbardziej prawdopodobny obraz pierwotnej doliny Sanu.

Sanok położony jest na południowym krańcu Dołów Jasielsko-Sanockich. Jest on stolicą i zarazem głównym miastem Ziemi Sanockiej. Niejasna w pełni jest etymologia tego terminu, ale co do jego znaczenia nie ma wątpliwości. Ziemia Sanocka to tereny okoliczne, dziś położone w powiatach: sanockim, częściowo w bieszczadzkim i przemyskim. Faktem jednak jest, iż uniwersalność tego określenia sprawiła że jest on używany do dziś. Obszary dzisiejszego miasta, leżą na połączeniu szerokich obniżeń Dołów Sanockich, będących bramą wjazdową w głąb kraju, oraz wąskich dolin Sanu i Osławy, przechodzących w Przełęcz Łupkowską, pełniącą funkcje dogodnego przejścia do stoków Karpat. Ten układ sprawił, że znajdujący się u zbiegu dolin Sanok miał ułatwioną komunikację w różnych kierunkach i wcześnie stał się ważnym ośrodkiem osadniczym, o dużym znaczeniu administracyjnym i obronnym. Również niebagatelną rolę w wyborze miejsca pod osadę, odegrało ukształtowanie terenu, ściśle związane z procesami klimatycznymi. Właśnie epoka lodowcowa (200 tyś.-10 tyś. lat pne.) pomimo tego iż nie dosięgała do dzisiejszych Karpat, poprzez towarzyszący jej klimat, wpłynęła w dużej mierze na kształt tych obszarów. Zasadniczo przekrój przez glebę dzieli ją na trzy tzw. terasy, dodatkowo pokryte żyznymi osadami rzecznymi. Te dwa czynniki były przyczyną lokacji osady właśnie tutaj.

Jak dowodzą najnowsze badanie naukowe, grodzisko odkryte na trepczańskiej Fajce, pochodzi z XI-XIII wieku. Świadczą o tym szczątki budowli sakralnej o charakterze drewniano - zrębowym, oraz pobliski cmentarz dodatkowo potwierdzające hipotezę o dużym znaczeniu tego ośrodka. Liczne znaleziska np. srebrne ozdoby z grobów, brązowe wisiorki oraz mały, 3-centymetrowy relikwiarz z kawałkiem meteorytu w środku, sprawiają iż jest to archeologiczna sensacja w skali krajowej. Powyższe znaleziska są związane z kręgiem kultury ruskiej. Niestety ten niezwykle ciekawy okres dziejów Sanoka, owiany jest tajemnicą. Naukowcy spierają się nawet co do miejsca pradawnego grodu, lecz w świetle najnowszych badań, najbardziej prawdopodobnym miejscem jest wzgórze Fajka w Trepczy.

Kolejny okres w historii miasta wyznaczają pierwsze żródła pisane, dowodzące o znaczeniu Sanoka. Pierwsza wiadomość o Sanoku pochodzi z czasów przynależności tych obszarów do księstw ruskich i mówi o zajęciu grodu przez króla węgierskiego Gejzę II w 1150 i wzięciu posadnika do niewoli. Jest to dowód na duże znaczenie Sanoka, skoro znajdował się w nim ruski urzędnik sprawujący władzę nad grodem i okolicami. Kolejne wzmianki pochodzą z lat 1202 i 1231. Lecz jedną z najważniejszych dat dla naszego miasta, jest 20 styczeń 1339, czyli dzień wydania przywileju lokacyjnego (95kB) na prawie magdeburskim. Został on wydany we Włodzimierzu przez Jerzego II Trojdenowicza, pochodzącego z mazowieckiej linii Piastów, Bartkowi z Sandomierza. Na uwagę zasługują liczne przywileje materialne zasadźcy np. posiadanie młyna, 1/3 dochodów z sądownictwa nad poddanymi, czy dochody z opodatkowania kupieckich kramów. Dzięki owemu dokumentowi, przed Sanokiem pojawiły się perspektywy szybkiego rozwoju. Wytyczono rynek, rozplanowano sieć dróg i parceli, sprowadzano nowych osadników. Oczywiście tak poważnemu ośrodkowi miejskiemu towarzyszyły osady rzemieślnicze, prawdopodobnie na terenie dzisiejszej posady. Dodatkowego uznania dla miasta przysparzał fakt, iż było ono królewską siedziba władzy prowincjonalnej i stolicą woj. ruskiego. Niezwykłą rolę w ówczesnym aparacie państwowym, pełnił urząd starosty, ustanowiony w 1300 przez Wacława II. Zapewne tuż po 1399 roku zaczęła funkcjonować rada miejska zarządzająca majątkiem miasta, dysponująca jego dochodami itp. Po śmierci Jerzego Trojdenowicza, w 1340 roku, Ruś Halicka została wcielona do Polski. Zapewne wtedy odwiedził Sanok król Kazimierz Wielki. Także osoba Władysława Jagiełły związana jest z losami miasta. Mianowicie 2 maja 1417 roku, na sanockim zamku, poślubił on Elżbietę Granowską. Z tym historycznym epizodem w dziejach Sanoka, związana jest legenda. Otóż podczas drogi panny młodej na ślubną ceremonię, jej kareta utkwiła tak głęboko w błocie, “iż trzeba było po woły posyłać”. Wszyscy uznali to za złą wróżbę, lecz już do końca ślubu, nic złego się nie przydarzyło. Z panowaniem Kazimierza Wielkiego (1333-70) związane są początki akcji osadniczej Ziemi Sanockiej i Karpat. W tym okresie nastąpił rozwój samego Sanoka, oraz powstawanie wielu górskich osad, lokowanych głównie na pawie wołoskim. W miarę rozwoju pojawił się pisarz miejski oraz kat. Na sanockim zamku odbywały się sądy ziemski, grodzkie i sąd wyższy prawa niemieckiego. Silną pozycję Sanoka umacniały nowe przywileje z których warto wymienić przywileje dotyczące jarmarków z 1470, 1479, 1515, 1549, 1629 i 1703, dot. budowy wodociągu z 1510 roku i również zwolnienie z podatków przez 4 lata, po wielkim pożarze w 1514 roku. Sanok był znaczącym ośrodkiem handlowym, zarówno z Węgrami jak i ze Śląskiem. Świadczą o tym liczne kupieckie przywileje np. z 25.IV.1366 i 11.IV.1368 wydane przez Kazimierza Wielkiego, czy 23.IX.1515 króla Zygmunta Starego, oraz edykt Kazimierza Jagiellończyka z 1464 roku, nakazujący wyrąbanie drogi z Sanoka do Humennego. Analizując historię sakralnych obiektów miasta Sanoka, trudno nie zwrócić uwagi na ich dużą liczbę, wynikającą z nałożenia się na siebie dwóch odrębnych religii, starszego prawosławia i od 1340 katolicyzmu. Pierwsza cerkiew istniała zapewne przed 1340 rokiem. Obecna, pod wezwaniem św. Ducha, powstała około 1550 roku, dzięki sanockiemu staroście, Piotrowi Zborowskiemu. Podczas lokacji miasta, wybudowano również kościół parafialny, pod wezwaniem św. Michała. Książe Władysław Opolczyk w latach 1372-76, ufundował drugi kościół pod wezwaniem NMP. Wtedy też zakon frańciszkański otrzymał pozwolenie na budowę swej siedziby, poza murami miasta. Jednak królowa Elżbieta w 1384 przeniosła ich do samego miasta. Z działalnością obiektów powszechnego kultu związane są bractwa religijne utrzymujące budynki, wpływające na wybór kapłana, czy wspierające ubogich i chorych. Natomiast w 1485 roku z inicjatywy Piotra Bala i Stanisława Pieniążka przy kościele NMP, lub przy kaplicy poza miastem, miał powstać szpital i przytułek dla biednych, ze stałymi dochodami 5 grzywien rocznie, pochodzących w połowie z budżetu miejskiego i ze słodowni starosty. Stare dokumentu sądowe świadczą o tym, iż nawet w tamtych okrutnych czasach zapewniano osobną opiekę duchownego nad ubogimi. Również w sprawach oświaty Sanok nie pozostawał w tyle, o czym świadczy liczba 34 studentów z tegoż miasta, uczęszczających na Uniwersytet Jagielloński w latach 1416-1590. W całym kraju znani buli dwaj wybitni sanoczanie: Grzegorz z Sanoka (1407-77), studiujący na Uniwersytecie w Krakowie wraz z Janem Długoszem, oraz Jan Grodek, wybitny prawnik, wielokrotny rektor UJ-u. Lokalne szkoły parafialne były na utrzymaniu samorządu miejskiego. Podlegały one ścisłej kontroli ze strony proboszcza miejscowej parafii Pierwsza szkoła powstała przy kościele pod wezwaniem św. Michała. Już od początku utarł się zwyczaj, iż rektorem szkoły zostawał pisarz miejski. Do obowiązków należało uczenie młodzieży katechizmu, wspólne śpiewanie modlitw czy też wprawiano się w ładnym pisaniu liter łacińskich. Interesująca jest skala ingerencji dyscyplinarnej w życie prywatne młodego adepta owej placówki. Uczniowie objęci byli nawet obowiązkiem codziennego chodzenia do kościoła i nabożnej modlitwy.

Okres XIV-XV wieku jest niezwykle pomyślny dla naszego miasta. Wtedy właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia w dziejach Sanoka. Zaliczyć do nich można lokację na prawie magdeburskim z 1339 (rys.1), przyłączenie Ziemi Sanockiej w ramach Rusi Czerwonej do Korony w 1340-41 roku, liczne przywileje królewskie z których pierwszy wydany został 9.III.1345 roku, fundacje kościołów i cerkwi oraz ślub Władysława Jagiełły z Elżbietą Pilecką-Granowską z 2.V.1417 r. Silna pozycja miasta wynikała z jego statusu prawnego tj. własności monarszej a także pomyślnej koniunktury gospodarczo-politycznej. Poza tym było ono ulubionym miejscem odwiedzin przez takich władców jak Kazimierz Wielki, czy Władysław Jagiełło.

Niestety od XV wieku z nastaniem Rzeczpospolitej Szlacheckiej, rozpoczęło się podupadanie Sanoka zarówno materialnie, jak i prestiżowo. Coraz bardziej nikło zainteresowanie Ziemią Sanocką przez monarchów. Tę sytuację znakomicie odzwierciedlają losy sanockiego zamku. Szlachta z sejmików oraz z samorządu miejskiego, apelowała o fundusze na zamek, zagrożonemu podmywaniem góry zamkowej przez San, mające zapobiec dalszej ruinie tego obiektu i podnieść jego obronność. Ponadto ówczesna “moda” na polskie zboże wpływała na rozwój terenów nadmorskich oraz położonych przy spławnych rzekach. Ważnym czynnikiem były też liczne wojny państwowe, których skutki bezpośrednio dotknęły Sanok w postaci np. rabunków dóbr materialnych. Także na wieki XV, XVI i XVII przypada krystalizacja społeczności miejskiej, ze względu na specjalizację. Najliczniejszą warstwę stanowili rzemieślnicy, posiadający własne zakłady wytwórcze. Stosunkowo nieliczną grupę stanowili rolnicy. Cieszącą się powszechnym szacunkiem grupą, byli kupcy. Niezbyt dużą mozaikę sanockiej ludności, powodował fakt, iż miasto czerpało zyski głównie z handlu, który pociągnął za sobą rozwój rzemiosła. Natomiast rolnictwo cieszy się naturalnym niedorozwinięciem, aż do czasów nam współczesnych. Spowodowane jest to specyficznym, wyżynno-górskim krajobrazem.

Powyższe krótkie zestawienie stawia w korzystniejszym świetle, z punktu widzenia interesów Sanoka, rządy ostatnich Piastów, Andegawenów oraz pierwszych Jagiellonów. Natomiast dynastia Wazów zajmuje w tej swoistej klasyfikacji ostatnie miejsce.

Tragiczny okres rozbiorów Polski, był naturalną kontynuacją panującego w Polsce ustroju. Już po pierwszym z nich, Sanok znalazł się w obrębie monarchii Habsburskiej, jako część Królestwa Galicji i Lodomerii. Siedzibą przedstawiciela władzy cesarskiej-gubernatora, został Lwów. Od 22.III.1782 roku, wprowadzono nowy podział administracyjny, wprowadzając tylko jeden szczebel administracji w terenie, mianowicie cyrkuł. Miastem cyrkularnym srał się również Sanok. Jednak polityka zaborcza Austrii i straty spowodowane wojnami, powodowały stagnację a nawet regres gospodarczy regionu. W roku 1785, wprowadzono podział miast na dwie kategorie: miasta i miasteczka. Sanok znalazł się w pierwszej co było zwiastunem stopniowego awansu w “miejskiej” hierarchi. Nastąpił wzrost ludności, głównie dzięki napływowi Żydów. Po chwilowym zastoju w handlu, widocznym w II połowie XVIII wieku, nastąpił wzrost obrotów tej gałęzi gospodarki. Właśnie dogodne położenie Sanoka wpłynęło na rozwój stosunków

Zagłębiając się w historię Sanoka i analizując wszystkie czynniki, które w jakiś sposób wpłynęły na dzieje miasta, dochodzimy do wniosku, iż jego losy, zależne od ogólnopaństwowych czynników, są łatwe do przewidzenia. Ten wniosek może sugerować monotonię historyczną i stereotypowy rozwój miasta. Lecz dzięki nieprzewidywalnemu losowi, który powiązał Sanok albo z kulturą ukraińską, albo rusko-wołoską a w świetle najnowszych badań być może ze starym plemieniem Wiślan, możemy odkrywać historię Sanoka z zaciekawieniem i zainteresowaniem. Dzięki temu specyficznemu klimatowi, badacze historyczni, nigdy nie mogą być pewni, czy ich hipotezy i wnioski są zgodne z prawdą. Powyższe stwierdzenie sprawia, iż poznawanie kart z przeszłości Królewskiego Miasta Sanoka, jest niezwykle interesujące, ciekawe i warte poświęcenia odrobiny uwagi.

Data ostatniej modyfikacji: 21.09.00


Uwagi do Autora

Hit Counter

Powrót